Niepokoje w Warszawie – 1861

W części 6 artykułu „Pierwsi, którzy zwali siebie Australijczykami” wspomniany został artykuł „Niepokoje w Warszawie” („Die Unruhen in Warschau”) opublikowany w „Süd-Australische Zeitung” Nr 3 z dnia 8 stycznia 1862 roku, a odnoszący się do sytuacji w Polsce na krótko przed wybuchem Powstania Styczniowego. Jego tekst zachowany jest na mikrofilmach Biblioteki Stanowej Południowej Australii w Adelaide. Poniżej prezentujemy ten artykuł w jego pełnym polskim tłumaczeniu wraz z dodatkowymi informacjami. Tekst ten publikujemy za zgodą Biblioteki Stanowej Południowej Australii w Adelaide. 

Wprowadzenie

W tekście zawarte jest parokrotne odniesienie do „wysłania poczty październikowej”, co jest prostym następstwem sposobu, w jaki wysyłano wówczas informacje. Najpoźniejszą datą wymienioną w tekście jest 19 października 1861 roku, co oznacza, że krótko później poczta zawierająca prasę niemiecką została wyekspediowana drogą morską do Australii, najprawdopodobniej z Hamburga lub Bremerhaven. Biorąc pod uwagę fakt, ze transport odbywał się wokoł całej Afryki, a artykuł tu prezentowany ukazał się w Południowej Australii 2 stycznia 1862, czas trwania rejsu był stosunkowo krótki (2 miesiące) w porównaniu do czasu rejsów statków pasażerskich (3-4 miesięcy). Trzeba tez pamiętać, że na podstawie nadesłanych materiałów należało dopiero napisać tekst już w Australii. Pośpiech temu towarzyszący daje się zauważyć podczas uważnej lektury artykułu. Informacje podane w poniższym materiale sprawiają wrażenie spisywanych „na gorąco”, przez co niewątpliwie zyskują one na autentyczności. Jest to jednak po większej mierze spowodowane wspomnianym tu pośpiechem, uniemożliwiającym redaktorom uporządkowanie wszystkich faktów w kolejności.

Autentyzmem tchnie wiele przytoczonych faktów.  I tak podczas wymieniania anonimowych ofiar terroru podano dokładne szczegóły, pochodzące niewatpliwie od świadków wydarzeń, na przykład „pewna matka, wraz z dwoma chlopcami w wieku 14 i 9 lat”, „pewien starzec, który z trudem chodził”, „furman wiozący sól kamienną” itd. Wymieniane są z nazwisk osoby mało dziś znane i pamiętane jak „dr Helbich” czy „pastor Otto”.

W tłumaczeniu tekstu nie wprowadzano żadnych zmian, lecz przełożono go w sposób na tyle dosłowny, na ile bylo to możliwe. Tak więc, gdy na przykład w pewnym momencie mowa była o śmierci spowodowanej przez „Apoplexie des Gehirns”, przetłumaczono ten zwrot dosłownie – zgodnie z ówczesną modą – jako „apopleksja mózgu” zamiast stosowanego współcześnie określenia „wylew krwi do mózgu”. W jednym tylko miejscu słowo „kościołów” zamieniono na „świątyń”. W kilku miejscach w nawiasach podane są oryginalne sformułowania lub pisownia nazwisk obok polskiej. Zachowano także oryginalną długość złożonych niekiedy zdań. Tylko w jednym wypadku rozbito nazbyt długie zdanie na dwa odrębne w celu ułatwienia czytania.

Dla większej klarowności tekstu i czytelnosci poszczegolnych wątkow wprowadzono takze podział na akapity przy pomocy jednoliniowych odstępow, ktorych brak w oryginale. Na koniec zaś umieszczono w niniejszym tlumaczeniu kilka ilustracji, ktorymi są – w kolejności –  winieta „Süd-Australische Zeitung”; portret gen. Gorczakowa; obraz J. Matejki “Zakuwana Polska”; kościół Karmelitow; fotografia wnętrza kościoła Św. Krzyza; obraz W. Kossaka “Czerkiesi na Krakowskim Przedmieściu”; fotografia przedstawiająca margrabiego Wielopolskiego oraz grafika A. Grottgera “Kucie kos”.

Dodatkowe informacje pomagające w lepszym naświetleniu tła omawianych w artykule wydarzen podano, dla wygody Czytelnikow, w przypisach.

„Sud-Australische Zeitung”, Nr 3, 8 stycznia 1862, strona 1-2

„Die Unruhen in Warschau”

(ze źrodeł niemieckich)

Jak wiadomo, będąca pod dominacją rosyjską część niepodległego niegdyś Królestwa Polskiego, od początku istnienia narodowego włoskiego ruchu zjednoczeniowego, powodowana łatwo wytłumaczalną sympatią don, pozostaje w stanie stałego fermentu (1).

Juz w marcu zeszłego roku antyrosyjskie wiece w stolicy odbywały się z takim nasileniem, ze rosyjski gubernator, książę Gorczakow („Gortschakoff”) (2) czuł sie zmuszony do zarządzenia okupacji wojskowej tejże, rozmieścił silne oddziały wojskowe na ulicach i stłumil wszelkie manifestacje patriotyczne z tak żelazną siłą, że zniewolony naród, pobudzony przez okrutny ucisk do nowych ekscesów, prowokował wojsko w sposób szybko wyczerpujący cierpliwość tego ostatniego i powodujący krwawe sceny, do których niechętnie powraca się myślami.

Wkrótce potem książę Gorczakow zmarł i to w dużej mierze z poirytowania faktem udaremnienia przez polski upór jego planu uspokojenia kraju. Jego miejsce zajął szczególnie odpowiedni z racji swych umiejętności dyplomatycznych oraz popularności wsrod narodu polskiego hrabia Lambert (3), który miał nadzieję ugasić płomień rozruchów i uspokoić ogólne niezadowolenie cierpliwością, względami na narodowe uprzedzenia oraz odwołaniem się do rozsądku.

Gdyby hrabia Lambert działał sam, to jego dobroczynne (w oryginale: „menschenfreundliche”) wysiłki przyniosłyby zapewne owoce. Jednakże miał on wokół siebie równych sobie stanem generałów i inne osobistości wojskowe, nad którymi nie posiadał autorytetu, toteż mieszkańcy Warszawy oraz ludność całej okolicy straszliwie ucierpiały od brutalnego usposobienia półdzikich żołnierzy rosyjskich. Jest rzecza zrozumiałą, że w tych okolicznościach idea lojalności i przywiązania do rosyjskich rządów nie mogła poczynić postępu.

Przez całe lato władze rosyjskie miały do czynienia częściowo z poważnymi, a częściowo ze śmiesznymi wiecami, które jednak zawsze tchnęły jednym i tym samym duchem i miały wciąż jeden i ten sam cel, czyniąc ostateczne zespolenie obu narodów coraz trudniejszym i niemożliwym do przeprowadzenia. W końcu ruch narodowy osiągnał w październiku swe apogeum, toteż hrabia Lambert poczuł się zmuszony do zastosowania najostrzejszych środków. Nie doznały one oczywiście żadnego złagodzenia przez surowy sposób ich wprowadzania przez władze wojskowe.

Przedstawione poniżej, a  pochodzące z rozmaitych gazet, opisy odtwarzają prawdziwy obraz tamtejszej sytuacji w momencie wysyłania poczty październikowej.

Począwszy od 14 października obowiązuje w Królestwie Polskim stan wojenny. Wiadomość ta nie może zaskakiwać po wszystkich owych demonstracjach i ekscesach inicjowanych przez stronę polską. Rozstrzygającym okazało się jednak zgromadzenie w Horodle (położonym w guberni lubelskiej) (4). Tam, jak wiadomo, miała się odbyć wielka demonstracja narodowa zorganizowana przez wszystkie rody polsko-litewskie i zamierzało wziąć w niej udział pięć tysięcy ludzi, w tym biskup lubelski.

Demonstracja ta, udaremniona przez zdecydowaną interwencję rosyjską, miała zostać zainscenizowana ponownie 14 października. Zapobiegło temu wprowadzenie przez rząd rosyjski stanu wojennego w całym królestwie. Place publiczne w Warszawie pokryły się namiotami wojskowymi. Surowo zakazane zostały wszelkie demonstracje polityczne i kościelne, zgromadzenia na dziedzińcach kościelnych, niezwyczajne odzienie oraz znaki załoby. Obie resursy zostały zamknięte; kawiarnie, cukiernie i winiarnie musiały być zamykane o 9:00 wieczorem, a karczmy sprzedające gorzałkę oraz miejsca rozrywek niższych klas społecznych miały pozostawać całkowicie zamknięte. Zabroniono studentom wizytowania miejsc publicznych. Jednocześnie wprowadzono surowe regulacje paszportowe i nakazano wydanie wszelkiej broni w ciągu 48 godzin.

Jednak wbrew wyraźnemu zakazowi i stanowi wojennemu została zorganizowana tego dnia w Warszawie demonstracja upamiętniająca Kościuszkę – 15 października przypada bowiem rocznica jego śmierci.

Aby zapobiec zawczasu spodziewanym niepokojom, policja zapowiedziała już poprzedniego wieczora oraz następnego rana, że każdy kupiec, który tego dnia, w rocznicę śmierci Kościuszki, nie otworzy swego sklepu, zostanie ukarany grzywną 100 rubli, a ponadto zostanie przekazany władzom wojskowym. Policja chodziła z tymi ogłoszeniami, naklejanymi również na rogach ulic, do wszystkich kupców, żądając, by się pod nimi podpisywali, czego ci jednakże odmawiali: „podpisujemy jedynie listy i weksle” – brzmiała ich odpowiedź.

Wiele sklepów pozostało jednak zamkniętych, wszystkie zaś kościoły wypełnione były ludźmi. Śpiewano, jak zwykle, pieśni narodowe. Piechota, Czerkiesi i Kozacy otoczyli kościoły i wypełnili ulice, aresztując i spędzajac bagnetami i kańczugami nie tylko wychodzących z kościołów, bez względu na wiek i płec, lecz i wielu ludzi znajdujących się na ulicach. Wielu miało zostac przy tym zabitych. Pastor Otto został ciężko raniony. Setki ludzi zostały odprowadzone z ulic do wszystkich możliwych posterunków i zamków, przy czym często ich maltretowano.

Mężczyzni, kobiety i dzieci były aresztowane jeszcze o wpół do dziewiątej wieczorem i bite bagnetami. Irytacja muzułmanów, którzy dopiero niedawno opuścili stepy, nie znała granic. Około pierwszej liczni Czerkiesi wkroczyli do kościoła Świętego Krzyża, wywlekając stamtąd księży za włosy. Az do późna w nocy wojsko oblegało kościół katedralny, kościół bernardynów i kościół karmelitów. Zamknięte w nich były tysiące ludzi obojga płci (bez żywności); dzieci mdlały, nie wpuszczano ani nie wypuszczano stamtąd nikogo.

Dopiero następnego rana ludzi przetrzymywanych w kościołach odtransportowano pod silną eskortą do Cytadeli. Kobiety pragnące dzielic los męzczyzn zmuszane były do opuszczania kościołów. Dopiero w południe zwalniano wielu zatrzymanych. Od nich dowiadujemy się, jak surowo obchodzono się z aresztowanymi, których liczba sięga dwóch tysięcy.

Kościoły przedstawiały sobą w nocy osobliwy widok. Płonęły świece, odmawiano modlitwy, kobiety modliły się, wielu mdlało z głodu, gdyż nie jadło już przez prawie 24 godziny; jedynie nieliczne bochenki chleba oraz woda były rozdzielane wśród głodnych przez tych niewielu duchownych, którzy mogli wejść do kościołów pod strażą wojskową.

Niektórzy ze strachu probówali ucieczki przez dachy do sąsiednich budynków. Ścigali ich żołnierze z zapalonymi świecami zabranymi z katafalku zmarłego arcybiskupa. Jeden z uciekających miał zostać zrzucony z gzymsu.

Skarbony z katedry, jak również kosztowności, które obecni oddali na przechowanie duchownym w kościele bernardynów zostały wraz z dwoma kandelabrami zabrane przez wojsko. W końcu o piątej rano wojsko wtargnęło do kościołów po wysadzeniu bocznych drzwi. Bagnetami oraz pejczami wypędzano stamtąd dzieci i kobiety po zrewidowaniu ich toreb. Mężczyzn, traktowanych brutalnie, odprowadzono do Cytadeli, skąd część zwolniono, część jednak przetransportowano do twierdzy Modlin i jeszcze dalej. Katedra i kościół bernardynów, w których od kilku dni wystawione były zwłoki trzech osob, miały zostać opieczętowane na polecenie władz, wszystkie inne zaś kościoły i synagogi miały zostać zamknięte. Ulice opustoszały.

Następnego rana żaden kupiec nie odważył się otworzyć sklepu. Dopiero w ciągu przedpołudnia niektóre sklepy zostały częściowo lub całkowicie otwarte. Wciąż jednak Kozacy i Czerkiesi byli panami ulic. W obydwu niedawno odrestaurowanych teatrach oraz w budynkach gimnazjalnych skoszarowane było wojsko. Na placach wszędzie stały namioty, armaty i rakiety sygnalizacyjne. Aresztowania kontynuowane były pełną parą. O 4:00 po południu wybuchł pożar w zamku, został jednak szybko ugaszony.

O szczególach aresztu kościelnego z 15-go i odprowadzeniu uwięzionych do Cytadeli doniesiono co nastepuje:

W kościele parafialnym pragnienie dawało się zebranym we znaki do tego stopnia, że wypili oni kilkutygodniową wodę święconą. Aby spotęgowac ich cierpienie, oficerowie zabawiali się wykrzykiwaniem pod adresem uwięzionych, że jeśli wyjdą na zewnątrz, zostaną zdziesiątkowani. W kościele bernardynów pojawił się w nocy parlamentariusz żądając, by oblężeni wyszli na zewnątrz i zdali się na łaskę i niełaskę generała Chrulewa („Chruleff”), uwięzieni jednak odmówili. W końcu o trzeciej żołnierze wyłamali zablokowane od wewnątrz drzwi i wtargnęli do kościoła z bagnetami przy dzikim okrzyku „hurra!”. Wtedy kobiety w pierwszych rzędach rzuciły się na kolana, trzymając w rękach krzyże.

Żołnierze przeszukali każdy zakamarek aż po dzwonnicę, wywlekając i bijąc ukrywających się. Dopiero o jedenastej przyniesiono w kubłach wodę, którą chciwie zaczęto nabierać rękami i czapkami. Tym zaś, którzy mieli ze sobą pieniądze, zezwolono na zakup napojów po wysokich cenach. Większość jednak przekazała wcześniej w kościołach swe rzeczy i precjoza kobietom, znała bowiem ludzką słabość żołnierzy rosyjskich jeszcze z czasów Gorczakowa.

O transakcjach handlowych nie można było w powyższych okolicznościach nawet myśleć, giełda również była zamknięta. Normalna działalność zamarła do tego stopnia, że rzadko w której restauracji można było dostać cokolwiek do jedzenia. Na wszystkich placach stały rozstawione armaty, a ich obsługa miała zapalone lonty.

W następstwie gwałtów popełnionych w kościołach, zostały one zamknięte przez duchowieństwo jako sprofanowane. Zapytywano się w wyższych sferach czy rzeczywiście istniał powód, by je zbezcześcić przez wprowadzenie do nich wojska? Ponieważ osoby uwięzione w kościołach i przetrzymywane w Cytadeli były zwalniane, więc wydawało się, że działano zbyt pospiesznie.

Namiestnik wielokrotnie usiłował skłonić kapitułę katedralną do otwarcia kościołów, otrzymywał jednak za każdym razem odpowiedź odmowną. Rząd był wysoce zakłopotany tym najważniejszym i najbardziej zdecydowanym krokiem ze strony duchowieństwa, który wywołał najwyższe poirytowanie we wszystkich kołach. Hrabia Lambert i margrabia („Marquis”) Wielopolski (5) (na zdjęciu) podjęli co prawda wszelkie możliwe wysiłki, aby zapobiec decyzji zamknięcia kościołów, jednak całe duchowieństwo z administratorem archidiecezji na czele oświadczyło, że odwoła swoją decyzję jedynie po uzyskaniu gwarancji, że nie nastąpi dalsze bezczeszczenie świątyń przez rabunek i gwałt. Hrabia Lambert przysięgał na znak krzyża, że szturmowanie kościołów nastąpiło bez jego wcześniejszej wiedzy i obiecał udzielenie żądanej gwarancji.

O negocjacjach donosi korespondencja z 19 października:

„Sytuacja jest krytyczna. Duchowieństwo nie otwarło kościołów i jeśli będące w toku negocjacje między kapitułą katedralną i konsystorzem z jednaj strony a Lambertem i Wielopolskim z drugiej nie przyniosą, jak na to wygląda, żadnego rezultatu, to możemy się spodziewać kolejnych rozruchów, jako że władze zapowiedziały już urzędową proklamacją użycie broni w wypadku większych zgromadzeń przed kościołami. Jeszcze dziś w południe sytuacja wygladała tak, że w pismach publicznych („durch die öffentlichen Blätter”) namiestnik udzielił zgody na śpiewanie „Boże, coś Polskę”, zażądał jednak natychmiastowego otwarcia kościołów, duchowieństwo zaś ze swej strony zażądało uwolnienia wszystkich zatrzymanych oraz zgody na śpiewanie wspomnianej pieśni.

W międzyczasie ukazały się wszystkie pisma bez upragnionej zapowiedzi; dlatego też głowny komendant policji, Piłsudski („Oberpolizeimeister Pilsudzki”), awansowany właśnie z pułkownika na generala-majora, ogłosił powyższe ostrzeżenie.

Spośród aresztowanych 15-go i 16-go 9/10 zostało już zwolnionych; przeciw pozostałej w areszcie znikomej części mają zostać, według zapowiedzi Lamberta, wysunięte rozmaite oskarżenia. Najwyraźniej zatem nie zostali oni aresztowani w kościele, jak – zapewne słusznie – zauważa duchowieństwo. W ciągu ostatnich dwóch dni ulice miasta były spokojne. Wieczorem robi się cicho o wiele wcześniej niż zwykle, a po dziewiątej, gdy wszyscy chodzić już muszą z zapalonymi latarniami (6). Warszawa, zazwyczaj tętniąca życiem aż do późnej nocy, zdaje się być opustoszała.”

Następnej niedzieli Domy Boże pozostały jednak wciąż zamknięte. Ludzie modlili się na ulicach przed drzwiami kościołów. Przetrzymywanie aresztowanych trwało dalej; wśród zatrzymanych znajdowali się poza innymi osobistościami  również syn hrabiego Zamojskiego oraz bankier Töplitz. Od 500 kupców zażądano zapłacenia owych 100 rubli grzywny, gdyż 15 października, wbrew wyraźnemu zakazowi, nie otworzyli sklepów. Kary wszelkiego rodzaju, czy to za brak latarni czy za podejrzany wygląd, stawały się coraz dotlkiwsze. Pewna matka, wraz z dwoma chłopcami w wieku 14 i 9 lat, szła z latarnią do domu; chłopcy zostali aresztowani, a matka odpychana była uderzeniami kolb, zdołała ona jednak przepchnac się do szeregu aresztowanych. Pewien starzec, który z trudem chodził, został oderwany od dwóch prowadzących go kobiet i dołączony do zatrzymanych. 19-go pewien furman wiozący sól kamienną został obrabowany przez żołnierzy na Placu Grzybowskim, a gdy sie poskarżył, dostał w odpowiedzi 100 batów.

Duszą wszystkich tych bohaterskich wyczynów był generał Chrulew; pewien oficer opowiadał, że znalazł się niemalże w niebezpieczeństwie zostania ukaranym przez generała Chrulewa, gdyż zamierzał powstrzymać swych żołnierzy od bezdusznego bicia. Generał Łowszyn („Lowszin”), który zwolnił w środę 1000 zatrzymanych, został zganiony jako „zdrajca”, w wyniku czego doznał apopleksji mózgu, w nastepstwie której zmarł. Generał Paulucci, znany z dni marcowych tego roku, został usunięty z dowodzenia Cytadelą, gdyż również tam zaczął postępować w ludzki sposób.

Poważni ludzie o dobrej reputacji („Männer von Achtung und Ruf”) byli bici na ulicach przez żołnierzy z powodu posiadania laski lub z powodu innego przewinienia, między innymi również angielski wicekonsul White, ten jednakże stawił twardy opór i w końcu doprowadził do aresztowania Kozaka, który go napadł.

Zrywano ludziom z głów kapelusze, jeśli nie odpowiadały oficjalnej formie. Wszystkim urzędnikom wydano nakaz zgolenia wąsów oraz noszenia mundurów i płaszczy wojskowych. Bardzo szanowany i leciwy dr Helbich został straszliwie pobity pejczami przez Kozaków, przyczyna tego pozostaje nieznana.

Przeciw karze 100 rubli za zamknięte sklepy w dniu Kościuszki, wszyscy kupcy złożyli protest. W międzyczasie we władzach nastąpiła znacząca zmiana. Gubernator wojenny oraz dyrektor komisji spraw wewnętrznych, generał Gerstenzweig i komendant miasta, generał Chrulew, zostali z tytułu swego postępowania surowo zganieni i pozbawieni swych stanowisk.

Na temat sytuacji w mieście w momencie wysyłania poczty pewna prorosyjska gazeta donosi co następuje:

„W Cytadeli ma znajdować się 2000 aresztowanych. Sąd wojenny miał już skazać na śmierć kilku oficerów, którzy byli 15-go w kościele, gdyż wbrew Proklamacji wzięli oni udział w tamtejszych uroczystościach i zostali schwytani. Podobny los czeka duchownych, którzy z krzyżami w rękach nawoływali do oporu; jednakże egzekucje, choć się o nich mówi, jeszcze nie miały miejsca w Cytadeli. – Na prowincji ma być niespokojnie. Istnieje jednak nadzieja, że rząd opanuje sytuację.”

Przypisy

1. Aluzja do sytuacji we Włoszech mniej więcej w tym samym czasie. Sardynia doprowadziła do zjednoczenia  Włoch w 1859 roku. Motorem tych działań był Camillo Benso, hrabia Cavour. W tymże roku, po uzyskaniu poparcia Anglii i Francji, udało się zająć Lombardię (w sojuszu cesarzem Napoleonem III). Na południu Włoch z kolei Giuseppe Garibaldi zajał całą południową część półwyspu Apenińskiego. Przekazał on ją następnie królowi Wiktorowi Emanuelowi i w lutym 1861 (czyli na kilka tygodni przed wspomnianymi tu wydarzeniami marcowymi w Warszawie) proklamowano powstanie Królestwa Włoch. W następnych latach do tego królestwa dołączono Wenecję w 1866 roku (przy poparciu Prus) oraz Rzym (1870).

2. Książę Michaił Gorczakow  (1793 – 1861), generał armii carskiej. W armii rosyjskiej od 14 roku życia (1807). Brał udział w wojnie przeciw Persji (1810) i Francji (1812–15), następnie przeciw Turcji (1828–29). Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej (1830-31), w 1831 roku został ranny w bitwie pod Grochowem. Walczył także pod Ostrołęką oraz pod Warszawą. Za udział w tych walkach awansowany na generała. W 1846 roku został gubernatorem wojskowym Warszawy. W roku 1848 (Wiosna Ludów) walczył przeciw Węgrom. Potem jeszcze wziął udział w Wojnie Krymskiej. Namiestnikiem warszawskim został w 1856 roku. W ten sposob Gorczakow zastąpił swego poprzednika na tym stanowisku, gen. Iwana Paskiewicza, który tę funkcję pelnił od 1831 roku. Gorczakow zmarł w maju 1861 roku w Warszawie, pochowano go natomiast w Sewastopolu.

3. Karl Lambert. Nie od razu jednak Lambert zastąpił Gorczakowa. Na krótko bowiem namiestnikem został Mikołaj Suchozanet (1861). Lambert równiez nie dzierżył tej funkcji długo. Po nim namiestnikem był Aleksander Lüders (1861–62), potem brat cara, Konstanty Mikołajewicz (1862–63) i dopiero później na dłużej został nim Fiodor Berg (1863-74).

4. Nie po raz pierwszy Horodło miało odegrać rolę w historii Polski i Litwy. W roku 1413 zawarta została tam unia polsko-litewska (Unia Horodelska), która dokonała pewnych zmian postanowień wcześniejszych unii w Krewie (14.8.1385) oraz wileńsko-radomskiej (1401).

5. Aleksander margrabia Gonzaga-Myszkowski, hrabia Wielopolski (ur. 13.3.1803 w Sędziejowicach k. Pińczowa, zm. 30.12.1877 w Dreźnie). Studiował prawo w Paryżu, filozofię w Getyndze. Podczas Powstania Listopadowego w służbie dyplomatycznej (próbował daremnie uzyskać pomoc brytyjską dla Polski). Amnestionowany przez władze carskie w 1833 wraca z Krakowa do zaboru rosyjskiego. Zafrapowany tezą St. Staszica ( “Opuścił nas Zachód, nie chciał mieć w nas wdzięcznych sprzymierzeńców: będzie w nas miał zjednoczonych w słowiańszczyźnie z Rosją – panów”) pisze do Klemensa Metternicha, czołowego dyplomaty austriackiego XIX wieku („List szlachcica polskiego do księcia Metternicha”), wyrażając po raz pierwszy swe prorosyjskie stanowisko.

Chciał, uznając władzę cara, zapewnić polskie prawa w postaci polskiej administracji, szkolnictwa i odrębności Królestwa. Mianowany dyrektorem wyznań religijnych i oświecenia publicznego w 1861 r. Przeprowadzał reformy oświaty, administracji i rolnictwa, zwalczane przez namiestnika Lüdersa. Mianowany przez Aleksandra II  naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa na wiosnę 1862 r. Stracił poparcie rosyjskie w momencie wybuchu Powstania Styczniowego, gdyż wybuch ten przypisywali Rosjanie reformom Wielopolskiego. Podał się wkrótce do dymisji. Car zezwolił Wielopolskiemu na leczenie i na emigrację do Niemiec, na którą udał się on 14 lipca 1863 r. w ścisłej tajemnicy.

6. W ówczesnych czasach wieczorami wychodzono na ulice miast z małymi latarniami. Miasta nie były wówczas tak dobrze oświetlone nocą. Patrz również w relacji poniżej w tekście.