Archiwalne teksty protokołów wizytacyjnych diecezji wrocławskiej

Zachowane do naszych czasów protokoły wizytacyjne diecezji wrocławskiej pochodzą z końca XVI wieku oraz z XVII i XVIII w. Spośród badaczy historii drewnianych kościołów górnośląskich najobficiej korzystał z nich Herbert Dienwiebel (“Oberschlesische Schrotholzkirchen”, Breslau 1938). Część z nich została zresztą wydana drukiem w początkach XX stulecia w opracowaniu Josefa Jungnitza („Visitationsberichte der Diőzese Breslau” Breslau 1902-1904) ). Dotyczy to protokołów archidiakonatu opolskiego z lat 1652, 1679 i 1687/88 oraz archidiakonatu wrocławskiego z lat 1579/80, 1651 i z lat 1666/67/70.

W protokołach archidiakonatu opolskiego z lat 1679 oraz 1687/88 znajdujemy protokoły z wizytacji parafii w Zębowicach i tamtejszego kościoła pod wezwaniem Matki Boskiej. I te zostały zacytowane poniżej w swych najciekawszych fragmentach. Przetłumaczenie ich treści z łaciny na język polski zawdzięczam nieżyjącemu już znacznie starszemu „koledze szkolnemu”, panu mgr praw Adamowi Dawidowiczowi (ukończył tę samą szkołę średnią co ja – nazywającą się przed wojną Państwowym Gimnazjum Męskim, a obecnie III Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Mickiewicza w Katowicach).

Protokoły zawierają informacje odnoszące się, rzecz jasna, nie tylko do spraw architektury. Można tam znaleźć szereg danych dotyczących życia parafialnego, dochodów itd. Stanowią więc interesujące uzupełnienie posiadanych już wiadomości.

A oto ich treść:

Protokół wizytacji parafii z 8 września 1679 roku

Kościół parafialny we wsi Zębowice („Zembowic”) pod jurysdykcją czcigodnego pana Jana Błonkowskiego („Ioannis Blonkowski”), odłamu luterańskiego, wizytowany 8 września. Stojący od niepamiętnych czasów kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Błogosławionej Dziewicy zbudowany jest z drewna. Niekonsekrowany. Wnętrze jego barwne zarówno w stropie kasetonowym jak i w górnej części ścian; przyległa do kościoła zakrystia, również drewniana, solidnie zabezpieczona („bene munita”). Wieża dzwonowa, także drewniana, z dwoma dzwonami, po północnej stronie kościoła stojąca. Cmentarz otoczony roślinnością.

Do patronatu pretenduje wyżej wymieniony pan Jan Błonkowski z Dombschűtz.

Opiekunowie kościoła Christophorus Woraczek i Georgius Woytassek okazali regularnie prowadzone księgi. Opowiadali między innymi, że czcigodny pan Jan Błonkowski zezwolił Żydowi przy święcie Najświętszej Marii Panny prowadzić wyszynk na kościelnym gruncie. Poleciłem, aby Żyd był w przyszłości z miejsca świętego odpędzony i wykluczony.

Ołtarz główny, wzniesiony z cegieł, niekonsekrowany, jednakże stosownie pokryty obrusami. Struktura ołtarza szafiasta wykonana artystycznie, malowana i złocona, posiadająca dwie kondygnacje z malowanymi obrazami. Są i dwa inne ołtarze, jeden w części północnej, na którym stoi statua Błogosławionej Dziewicy, drugi od południa z obrazem św. Walentego, ozdobnie malowanym.

Tabernakulum ołtarza głównego, w którym przechowywana jest puszka z Przenajświątszym Sakramentem, rzeźbione i malowane. Baptysterium barwnej struktury, w której mieści się miedziana misa z wodą chrzcielną, tam też przechowywany jest olej święty.

Wyposażenie: kielichy srebrne pozłacane 2 z patenami, monstrancja srebrna pozłacana, cyborium srebrne, krzyże srebrne 2, jeden duży , drugi mały, jedwabne ornaty w 6 barwach na codzień i na święta, i jeden czarny z adamaszku, alby 4, komże 3, obrusów 6, strophiola 20, ampułki srebrne 2, ampułki cynowe 2, mszał rzymski, chorągwi 8, vela 4, korporały 4, puryfikatoria 4, antipendia 3, kandelabrów cynowych 6, rzeźby drewniane pozłacane 2, miedziane naczynia na wodę święconą, kadzidło z oryszalku.

Czcigodny proboszcz Andreas Clava urodzony w 1637 roku w Opolu, ukończył filozofię i teologię w Ołomuńcu, został przyjęty we Wrocławiu do stanu duchownego i tam też na kapłana wyświęcony został. W obecności czcigodnych panów Jana Błonkowskiego z Dombschűtz et Turawa oraz Krzysztofa Salava otrzymał probostwo parafii Zębowice wraz z filią Radów 30 lipca 1671 roku. Jest to mąż dostatecznie uczony, zasiedziały na swym urzędzie, dobre świadectwo ze swego życia i obyczajów mający. Spełnia posługi w dwóch parafiach i trzecią w filii Radów. Zamieszkuje w drewnianym domu niemal wiejskim („fere rusticanam”), w którym są dwa pomieszczenia, jedno dla proboszcza, drugie dla rodziny. Uprawia pół łanu roli w jednym miejscu położonym na wschód. Proboszcz ma informację, że większa część roli została wywłaszczona i dołączona do majątku pańskiego.

Przychody proboszcza ustalone w starym rejestrze z 1615 roku przez czcigodnego pana Jana Franciszka Młodyńskiego zostały wyszczególnione jak następuje:
właściciel dobr Zębowice (Zembovice) zobowiązał się ze swego dochodu przeznaczyć dziesiącinę, ale czcigodny pan Zornberg odmówił jej płacenia. Obecny proboszcz otrzymywać ma od 15 kolonii wsi Zębowice po dwie kwarty owsa i tyleż pszenicy. Ze wsi Kadłub ma być dane 11 korców pszenicy i tyleż owsa, ale 10 kolonii daje po dwa korce pszenicy i tyleż owsa. Z gminy Poczalków dawał właściciel jedną szóstą pszenicy w transakcjach wiązanych. Z gminy Oszeczko dawał właściciel również jedną szóstą pszenicy w transakcjach wiązanych. Nowy właściciel, pan Jan Błonkowski odmówił płacenia. Tym samym sposobem 6 pojedynczych kolonii płaciło po ¼ żyta i owsa, a teraz 2 kolonie dają proboszczowi po kwarcie pszenicy i tyleż owsa.
Ogrodnicy w większości spełniają to zobowiążanie. Z gminy Prusków, w której są wolne dobra wieśniacze, poszczególni chłopi (a obecnie jest ich 6) dawali ze swego pola 1/6 część pszenicy, natomiast proboszcz otrzymuje tylko 4 szóste części i 25 wiązek. Z gminy Radów daje się 14 korców pszenicy i podobnie owsa, a pan  z Radowa z pól położonych przy drodze Prusków – Zębowice zobowiązał się płacić 10 wiązek. A teraz posiadacze odmówili płacenia. Proboszcz otrzymał 5 ½ korca pszenicy i owsa. Ze wsi Zakrzewek należącej do pana Błonkowskiego miało być płaconych 8 talarów na święto św. Marcina, a teraz tylko dwa otrzymuje proboszcz. Ze wsi Lenka od trzech panów Franciszka Schik, Dominika Schik i pana Unschid oraz od wieśniaka Blacheta dawano po 3 kwintale i 5 wiążek pszenicy, a obecnie wszyscy razem dają tylko 9 kwintali i 10 wiązek.
Ze wsi Knieja należącej do pana Błonkowskiego miano dawać 10 wiązek, de facto odmówiono. Zatem z wymienionych 10 wsi pojedynczy dawali tylko pół korca pszenicy i tyleż owsa, ogrodnicy zaiste pojedynczy 1 grossum, teraz zaś proboszcz otrzymuje od 6 wieśniaków po 2 kwarty pszenicy i owsa i to niepełnej miary.

Kierownik szkoły („Ludirector”) Paweł Pisska służący już 38 lat kościołowi, osiadły, pracowity, został pozbawiony domu, roli swojej i ogrodu i zmuszony został przez pana Zornberg do zamieszkania w cudzym domu, opuszczonym i zniszczonym. Zarzuca się proboszczowi, że ściąga obcych ludzi. Zapłatą ludirectora jest wiązka pszenicy lub zamienne ziarna, które otrzymuje od poszczególnych gospodarzy.

Kaplica we wsi Zakrzów pana Jana Błonkowskiego, drewniana pod wezwaniem św. Szymona i Judy oraz św. Stanisława, od niepamiętnych czasów na wzgórzu o jedno stawanie („uno stadio” – p. wyjaśnienie poniżej) od wsi stojąca; zastanawiano się , czy jest poświęcona, ponieważ nie ma świadczącego o tym znaku. Ta kaplica stoi w odległości jednej mili od parafii; wewnątrz żadnej ozdoby, posadzka zbutwiała. Ołtarz z cegieł, ponad którym stara rzeźba pozłacana, starannie pokryty obrusem. Chrzcielnica drewniana, tabernakulum brak. Drewniana wieża dzwonowa, w której dwa dzwony. Nabożeństwa odbywają się tu sporadycznie w ciągu roku. Wokół cmentarz otoczony zielenią, tam też kostnica. Wyposażenie: kielich cynowy posrebrzany z pateną, jeden ornat, w skarbonce 5 talarów, kandelabry drewniane 2, chorągwie 4.

Protokół wizytacji parafii z roku 1687/88

We wsi Zembowitz jest kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, niekonsekrowany. Odeskowanie ścian w tylnej części (t.j. w prezbiterium – przyp. MM) malowane, w nawie niemalowane, posadzka w prezbiterium murowana z cegieł, w nawie drewniana, ale wymagająca naprawy. Sam kościół jest cały ze starego drewna (p. wyjaśnienie poniżej – przyp. MM), dwie galerie („pergulae duae”) z belek niemalowane, mała prosta ambona z belek, kolorowa. Baptysterium w środku kościoła, drewniane, koło większej bramy, ukształtowane artystycznie w formę skrzynki, malowane, wewnątrz woda chrzcielna w kociołku spiżowym zamknięta na klucz razem z naczyniem z olejem świętym.
Zakrystia od strony ambony, drewniana, dosyć jasna, wyłożona i przekryta deskami, z drzwiami żelazem okutymi.
3 ołtarze niekonsekrowane, główny odgrodzony balaskami, z murowanym stołem ofiarnym, pozostałe dwa uzupełniające ze stołami ofiarnymi murowanymi, ławki dosyć wygodne; krypta pana sklepiona, bez kamienia nagrobnego; kościół jest dosyć jasny.
Przenajświętszy Sakrament w tabernakulum ołtarza głównego, w cyborium z pokrywą niepozłacaną i z ozdobnym pallium pod kluczem przechowywany, cyborium zanieczyszczone wewnątrz wymaga ponownego oczyszczenia.
Odpust zupełny dla patrona na jeden rok; konfesjonału żadnego we wszystkich trzech kościołach (p. poniżej – przyp. MM), spowiedzi słucha się w ławkach; 1 galeria nad drzwiami zakrystii; Ofiarowanie Pańskie celebrowane po święcie św. Jadwigi.
Dzwonnica drewniana osobno stojąca z trzema dzwonami, czwarty w sygnaturce kościoła.
Luteranie grzebani w kościele, cmentarz drewniany z zadaszeniem, kostnica drewniana, dach kościoła wymaga z jednej strony reperacji, nie ma żadnego krzyża przed kościołem.
Do tego kościoła należy 5 wsi. Parafianie to katolicy, luteranów 8. Kolator, prześwietny pan baron Bogusław Blankowsky, katolik.

(Tłum. Mgr Adam Dawidowicz +)

 
Wyjaśnienia:

1. „o jedno stawanie” („uno stadio”) – dawna miara odległości, zapewne wynosząca tyle ile wiorsta (1,0668 km); łacińskie „stadio” pochodzi od greckiego „stadion” stanowiącego odległość niespełna 200 metrów (ok. 192 m)

2. „cały ze starego drewna” – mogłoby to świadczyć, że cały budynek wówczas stojący pochodził z XV wieku. Ponieważ zaś nie ma żadnej informacji o przebudowie z czasów późniejszych (poza tym, co wiemy o zmianach we wnątrzu i o budowie wieży), więc niewykluczone, że również i nawa zachowana do naszych czasów pochodzi z pierwotnego budynku kościoła

3. „konfesjonału żadnego we wszystkich trzech kościołach” – kościół zębowicki był jednym z trzech wizytowanych przez tę samą osobę