46. Gliwice, kościół Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny (do 1925 r. w Zębowicach)

Miejscowość Zębowice wzmiankowana była w roku 1305, kościół w niej wzmiankowano w 1447 roku. Najczęściej jest on jednak datowany na 1493 rok (choć nie brak datowania go na rok 1452), jest to więc jeden z najstarszych drewnianych kościołów Śląska. Protokół wizytacyjny z 1679 roku stwierdza, że stoi on „od niepamiętnych czasów” („ab immemorabili tempore”). Wieża kościoła jeszcze w XVII w. Stała osobno (protokoły z lat 1679 i 1687) po północnej stronie kościoła. Obecna wieża zbudowana w r. 1777, jej budowniczym był cieśla „Adalbertus Kokot gebűrtig und Possesionirt aus den Kőnigl. Landes-Amts Gutth Sczedrzik” czyli„Wojciech Kokot urodzony i zamieszkały w królewskich dobrach Szczedrzyk” (dosłowny cytat z dokumentu znalezionego w wieży kościoła w 1925 roku). Protokoły wizytacyjne (1679, 1687) mówią o polichromii ścian i stropów kościoła, Fragmenty tej starej, prawdopodobnie XV-wiecznej polichromii odkryto w 1925 roku podczas przenoszenia obiektu do Gliwic. Pisał o tym Dr Franz Heinevetter, który w “Gleiwitzer Jahrbuch” zamieścił swego czasu fotografię fragmentu tej polichromii (prezentowaną tutaj poniżej). Jednak ta XV-wieczna polichromia znajdowała się bezpośrednio na belkach zrębowych, czyli na konstrukcji ścian kościoła, a nie na odeskowaniu. Gdy w ostatnich latach odrestaurowano obiekt, NIE posłużono się już starymi belkami zrębowymi, lecz użyto zupałnie nowych belek. Niniejszemu autorowi nie jest wiadome, gdzie ta stara polichromia się obecnie znajduje. Łaciński napis na ścianie za ołtarzem głównym mówi, że kościół był malowany w roku 1878 przez malarza z Zor, nazwiskiem “Ioannes Gaida” (p. fotografia poniżej).Kościół wzniesiony jest w konstrukcji zrębowej, z wieżą szkieletową. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Nawa prostokątna. Wewnątrz stropy płaskie z fasetami. Obecna polichromia późnobarokowa (XVIII wiek). Ołtarz główny późnobarokowy (XVIII w.), przed ołtarzem balustrada (I połowa XIX w.). 2 ołtarze boczne klasycystyczne (I poł. XIX w.). Ambona późnobarokowa (XVIII wiek). Krypta (1926) niedostępna. Ciekwa sposób ułożenia gontu na ścianie szczytowej.

Przy okazji rozbiórki kościoła jesienią 1925 roku w Zębowicach, przeprowadzonej w celu jego przeniesienia do Gliwic, znaleziono w wieży (a konkretnie w gałce, tuż pod krzyżem) dwa dokumenty informujące o czasie jej budowy oraz szereg monet z tamtego czasu. Pierwszy z tych dokumentów, spisany dla potomności w języku niemieckim, głosi:

„Roku 1777, 10-go lipca w Zębowicach, pod pełnymi chwały rządami Jego Majestatu Fryderyka II Króla Prus, Suwerena i Najwyższego Księcia Śląska…, którego, przez jego mądre i szczęśliwe rządy, odniesione zwycięstwa jak również łaskawe traktowanie wszystkich Jego krajów i poddanych, zdobyte sobie nieśmiertelne imię, późniejsze pokolenia w najgłębszym szacunku zachować muszą, została ta kościelna wieża zbudowana.
Ówczesna posiadłość w Zębowicach należała do małoletniego Karola Józefa v. Wallhofen, liczącego sobie lat 6. Jego Panią Matką była Anna Antonia, wdowa v. Wallhofen, urodzona v. Paczenski et Tentzin z domu Sternadlitz, lat 27. Jego Opiekunem brat jego ojca Franciszek Ignacy v. Wallhofen, dziedzic dóbr Knieja i ówczesny administrator dóbr Zębowice, Prusków i Poczelków, lat 32.
Leżące w środku rodzaje królewskich monet pruskich były w owym czasie w użyciu. Największa z nich 2 gg lub 2 ½ sgr śl.
D° mniejsza 1 sgr śląski lub 3 Kr. Jedna moneta 6-fenigowa według śląskiej monety 2 ½ grosza. Jeden półtorak („Polturac”) lub 2 gr.
Wyżej wymienieni proszą w wypadku przyszłej przebudowy wieży o pisemne Memento.”Na odwrotnej stronie tego dokumentu mamy informację dozyczącą budowniczego:

„Zbudował tę wieżę mistrz ciesielski Adalbertus Kokot, urodzony i zamieszkały w dobrach Szczedrzyk, liczący sobie lat 80.”

Drugi zaś dokument, spisany po łacinie, informuje:

„O tym, że w roku 1777 naszej ery, pod rządami Jego Świątobliwości papieża Piusa VI oraz Wikariusza Apostolskiego Diecezji Wrocławskiej, Mauritiusa von Strachwitz, ta wieża zbudowana została i ta gałka (w niej umieszczone były cytowane dokumenty oraz wymienione wcześniej monety – przyp. MM) 10 lipca na nią nasadzona, potwierdzają swą obecnością świadkowie. Zębowice, 10 lipca 1777.
Jan Trzesigłowski, w owym czasie proboszcz w Zębowicach, urodzony w Głogówku, liczący sobie lat 37.
Poświadcza to własnoręcznym podpisem O. Klemens Heen, franciszkanin i kolektor Konwentu namysłowskiego, liczący sobie lat 35.
Tak samo brat Ludwik Smeck, członek i kolektor tejże wspólnoty, lat 34, własnoręcznym podpisem.”

Treść obydwu domumentów zacytowana została za:
Franz Heinevetter. „Die Schrotholzkirche Mariae Himmelfahrt auf dem Hauptfriedhof in Gleiwitz”. W: „Gleiwitzer Jahrbuch” 1927, s. 183-190

Heinevetter informuje także, że obydwa przytoczone dokumenty złożone zostały w archiwum diecezjalnym we Wrocławiu, monety zaś umieszczono w ówczesnym Oberschlesisches Museum w Gliwicach.

Protokół wizytacji parafii z 8 września 1679 roku

Kościół parafialny we wsi Zębowice („Zembowic”) pod jurysdykcją czcigodnego pana Jana Błonkowskiego („Ioannis Blonkowski”), odłamu luterańskiego, wizytowany 8 września. Stojący od niepamiętnych czasów kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Błogosławionej Dziewicy zbudowany jest z drewna. Niekonsekrowany. Wnętrze jego barwne zarówno w stropie kasetonowym jak i w górnej części ścian; przyległa do kościoła zakrystia, również drewniana, solidnie zabezpieczona („bene munita”). Wieża dzwonowa, także drewniana, z dwoma dzwonami, po północnej stronie kościoła stojąca. Cmentarz otoczony roślinnością.

Do patronatu pretenduje wyżej wymieniony pan Jan Błonkowski z Dombschűtz.

Opiekunowie kościoła Christophorus Woraczek i Georgius Woytassek okazali regularnie prowadzone księgi. Opowiadali między innymi, że czcigodny pan Jan Błonkowski zezwolił Żydowi przy święcie Najświętszej Marii Panny prowadzić wyszynk na kościelnym gruncie. Poleciłem, aby Żyd był w przyszłości z miejsca świętego odpędzony i wykluczony.

Ołtarz główny, wzniesiony z cegieł, niekonsekrowany, jednakże stosownie pokryty obrusami. Struktura ołtarza szafiasta wykonana artystycznie, malowana i złocona, posiadająca dwie kondygnacje z malowanymi obrazami. Są i dwa inne ołtarze, jeden w części północnej, na którym stoi statua Błogosławionej Dziewicy, drugi od południa z obrazem św. Walentego, ozdobnie malowanym.

Tabernakulum ołtarza głównego, w którym przechowywana jest puszka z Przenajświątszym Sakramentem, rzeźbione i malowane. Baptysterium barwnej struktury, w której mieści się miedziana misa z wodą chrzcielną, tam też przechowywany jest olej święty.

Wyposażenie: kielichy srebrne pozłacane 2 z patenami, monstrancja srebrna pozłacana, cyborium srebrne, krzyże srebrne 2, jeden duży , drugi mały, jedwabne ornaty w 6 barwach na codzień i na święta, i jeden czarny z adamaszku, alby 4, komże 3, obrusów 6, strophiola 20, ampułki srebrne 2, ampułki cynowe 2, mszał rzymski, chorągwi 8, vela 4, korporały 4, puryfikatoria 4, antipendia 3, kandelabrów cynowych 6, rzeźby drewniane pozłacane 2, miedziane naczynia na wodę święconą, kadzidło z oryszalku.

Czcigodny proboszcz Andreas Clava urodzony w 1637 roku w Opolu, ukończył filozofię i teologię w Ołomuńcu, został przyjęty we Wrocławiu do stanu duchownego i tam też na kapłana wyświęcony został. W obecności czcigodnych panów Jana Błonkowskiego z Dombschűtz et Turawa oraz Krzysztofa Salava otrzymał probostwo parafii Zębowice wraz z filią Radów 30 lipca 1671 roku. Jest to mąż dostatecznie uczony, zasiedziały na swym urzędzie, dobre świadectwo ze swego życia i obyczajów mający. Spełnia posługi w dwóch parafiach i trzecią w filii Radów. Zamieszkuje w drewnianym domu niemal wiejskim („fere rusticanam”), w którym są dwa pomieszczenia, jedno dla proboszcza, drugie dla rodziny. Uprawia pół łanu roli w jednym miejscu położonym na wschód. Proboszcz ma informację, że większa część roli została wywłaszczona i dołączona do majątku pańskiego.

Przychody proboszcza ustalone w starym rejestrze z 1615 roku przez czcigodnego pana Jana Franciszka Młodyńskiego zostały wyszczególnione jak następuje:
właściciel dobr Zębowice (Zembovice) zobowiązał się ze swego dochodu przeznaczyć dziesiącinę, ale czcigodny pan Zornberg odmówił jej płacenia. Obecny proboszcz otrzymywać ma od 15 kolonii wsi Zębowice po dwie kwarty owsa i tyleż pszenicy. Ze wsi Kadłub ma być dane 11 korców pszenicy i tyleż owsa, ale 10 kolonii daje po dwa korce pszenicy i tyleż owsa. Z gminy Poczalków dawał właściciel jedną szóstą pszenicy w transakcjach wiązanych. Z gminy Oszeczko dawał właściciel również jedną szóstą pszenicy w transakcjach wiązanych. Nowy właściciel, pan Jan Błonkowski odmówił płacenia. Tym samym sposobem 6 pojedynczych kolonii płaciło po ¼ żyta i owsa, a teraz 2 kolonie dają proboszczowi po kwarcie pszenicy i tyleż owsa.
Ogrodnicy w większości spełniają to zobowiążanie. Z gminy Prusków, w której są wolne dobra wieśniacze, poszczególni chłopi (a obecnie jest ich 6) dawali ze swego pola 1/6 część pszenicy, natomiast proboszcz otrzymuje tylko 4 szóste części i 25 wiązek. Z gminy Radów daje się 14 korców pszenicy i podobnie owsa, a pan z Radowa z pól położonych przy drodze Prusków – Zębowice zobowiązał się płacić 10 wiązek. A teraz posiadacze odmówili płacenia. Proboszcz otrzymał 5 ½ korca pszenicy i owsa. Ze wsi Zakrzewek należącej do pana Błonkowskiego miało być płaconych 8 talarów na święto św. Marcina, a teraz tylko dwa otrzymuje proboszcz. Ze wsi Lenka od trzech panów Franciszka Schik, Dominika Schik i pana Unschid oraz od wieśniaka Blacheta dawano po 3 kwintale i 5 wiążek pszenicy, a obecnie wszyscy razem dają tylko 9 kwintali i 10 wiązek.
Ze wsi Knieja należącej do pana Błonkowskiego miano dawać 10 wiązek, de facto odmówiono. Zatem z wymienionych 10 wsi pojedynczy dawali tylko pół korca pszenicy i tyleż owsa, ogrodnicy zaiste pojedynczy 1 grossum, teraz zaś proboszcz otrzymuje od 6 wieśniaków po 2 kwarty pszenicy i owsa i to niepełnej miary.

Kierownik szkoły („Ludirector”) Paweł Pisska służący już 38 lat kościołowi, osiadły, pracowity, został pozbawiony domu, roli swojej i ogrodu i zmuszony został przez pana Zornberg do zamieszkania w cudzym domu, opuszczonym i zniszczonym. Zarzuca się proboszczowi, że ściąga obcych ludzi. Zapłatą ludirectora jest wiązka pszenicy lub zamienne ziarna, które otrzymuje od poszczególnych gospodarzy.

Kaplica we wsi Zakrzów pana Jana Błonkowskiego, drewniana pod wezwaniem św. Szymona i Judy oraz św. Stanisława, od niepamiętnych czasów na wzgórzu o jedno stawanie („uno stadio” – p. wyjaśnienie poniżej) od wsi stojąca; zastanawiano się , czy jest poświęcona, ponieważ nie ma świadczącego o tym znaku. Ta kaplica stoi w odległości jednej mili od parafii; wewnątrz żadnej ozdoby, posadzka zbutwiała. Ołtarz z cegieł, ponad którym stara rzeźba pozłacana, starannie pokryty obrusem. Chrzcielnica drewniana, tabernakulum brak. Drewniana wieża dzwonowa, w której dwa dzwony. Nabożeństwa odbywają się tu sporadycznie w ciągu roku. Wokół cmentarz otoczony zielenią, tam też kostnica. Wyposażenie: kielich cynowy posrebrzany z pateną, jeden ornat, w skarbonce 5 talarów, kandelabry drewniane 2, chorągwie 4.

Protokół wizytacji parafii z roku 1687/88We wsi Zembowitz jest kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, niekonsekrowany. Odeskowanie ścian w tylnej części (t.j. w prezbiterium – przyp. MM) malowane, w nawie niemalowane, posadzka w prezbiterium murowana z cegieł, w nawie drewniana, ale wymagająca naprawy. Sam kościół jest cały ze starego drewna (p. wyjaśnienie poniżej – przyp. MM), dwie galerie („pergulae duae”) z belek niemalowane, mała prosta ambona z belek, kolorowa. Baptysterium w środku kościoła, drewniane, koło większej bramy, ukształtowane artystycznie w formę skrzynki, malowane, wewnątrz woda chrzcielna w kociołku spiżowym zamknięta na klucz razem z naczyniem z olejem świętym.
Zakrystia od strony ambony, drewniana, dosyć jasna, wyłożona i przekryta deskami, z drzwiami żelazem okutymi.
3 ołtarze niekonsekrowane, główny odgrodzony balaskami, z murowanym stołem ofiarnym, pozostałe dwa uzupełniające ze stołami ofiarnymi murowanymi, ławki dosyć wygodne; krypta pana sklepiona, bez kamienia nagrobnego; kościół jest dosyć jasny.
Przenajświętszy Sakrament w tabernakulum ołtarza głównego, w cyborium z pokrywą niepozłacaną i z ozdobnym pallium pod kluczem przechowywany, cyborium zanieczyszczone wewnątrz wymaga ponownego oczyszczenia.
Odpust zupełny dla patrona na jeden rok; konfesjonału żadnego we wszystkich trzech kościołach (p. poniżej – przyp. MM), spowiedzi słucha się w ławkach; 1 galeria nad drzwiami zakrystii; Ofiarowanie Pańskie celebrowane po święcie św. Jadwigi.
Dzwonnica drewniana osobno stojąca z trzema dzwonami, czwarty w sygnaturce kościoła.
Luteranie grzebani w kościele, cmentarz drewniany z zadaszeniem, kostnica drewniana, dach kościoła wymaga z jednej strony reperacji, nie ma żadnego krzyża przed kościołem.
Do tego kościoła należy 5 wsi. Parafianie to katolicy, luteranów 8. Kolator, prześwietny pan baron Bogusław Blankowsky, katolik.

(Tłum. Mgr Adam Dawidowicz +)

Wyjaśnienia:

1. „o jedno stawanie” („uno stadio”) – dawna miara odległości, zapewne wynosząca tyle ile wiorsta (1,0668 km); łacińskie „stadio” pochodzi od greckiego „stadion” stanowiącego odległość niespełna 200 metrów (ok. 192 m)

2. „cały ze starego drewna” – mogłoby to świadczyć, że cały budynek wówczas stojący pochodził z XV wieku. Ponieważ zaś nie ma żadnej informacji o przebudowie z czasów późniejszych (poza tym, co wiemy o zmianach we wnątrzu i o budowie wieży), więc niewykluczone, że również i nawa zachowana do naszych czasów pochodzi z pierwotnego budynku kościoła

3. „konfesjonału żadnego we wszystkich trzech kościołach” – kościół zębowicki był jednym z trzech wizytowanych przez tę samą osobęGliwice, widok od strony ulicy

Gliwice, jedyne w swoim rodzaju ułożenie gontu na ścianie szczytowej

Gliwice, stare groby – nowe otoczenie kościoła

Gliwice, grobowiec Wilhelma Hegenscheidta

Gliwice, widok z nawy na prezbiterium

Gliwice, inny widok na prezbiterium

Gliwice, widok spod chóru organowego

Gliwice, widok od lewej strony pod chórem

Gliwice, chór organowy i malowidło stropu nawy

Gliwice, strop prezbiterium z malowidłem

Gliwice, malowidło stropu prezbiterium: Chrystus koronujący Marię Wniebowziętą

Gliwice, ołtarz główny

Gliwice, ambona

Gliwice, baldachim ambony

Gliwice, widok wnętrza spod ambony

Gliwice, widok na prezbiterium i nawę

Gliwice, widok z chóru

Gliwice, widok z prawej strony chóru

Gliwice, widok z chóru

Kościół w latach 1920tych po przeniesieniu z Zębowic.
Otwór po pocisku z III Powstania widoczny po lewej stronie figury na prawo od ołtarza

Okres międzywojenny, widok wnętrza

Fragment XV-wiecznej polichromii, fotos opublikowany w “Gleiwitzer Jahrbuch” w 1927 roku

Napis za ołtarzem głównym informujący, że w 1878 roku kościół wymalował “pictor Sohrensis” (malarz z Zor) Ioannes Gaida

Otwór po polskim pocisku z III Powstania. Ta “pamiątka” pozostawiona przez Niemców, została, po ostatnim odrestaurowaniu kościoła, usunięta.

Fotosy obrazujące stan kościoła w roku 1987, na długo przed ostatnim odrestaurowaniem. Kościół znajdował się wówczas na Cmentarzu Centralnym w Gliwicach, na którym stał od 1925 roku

Tabernakulum